La Ružake gila

Ružake gila si šinadi la mužikake so e Ruža Nikolić-Lakatos muklas pala peste. O projekto sas kerdo khatar o MMRC – Music and Minorities Research Center pe akademia so bušol University of Music and Performing Arts Vienna. O projekto ažutil te dikhavel e romani mužika maj feder ande Austria thaj te putrel kadi mužika la publikake. E digitalno ekspozicia del jekh platforma la rajkana gjilabatorka aj putrel o drom lake gjilange te trajin maj dur.

Maj but

E Ursula Hemetek si e projektoski šerutni taj profesorkinja pe etnikangi mužika taj vi formisardas o MMRC; voj vi las aminti pe la Ružako artako drom aj vi dokumentisardas les maj but sar tranda berš. Kodolasa kezdisajlas jekh xor phandadjuvipe la gjilabatorkaka familiasa. Maj but de 100 časura katar la Ružaki mužika las e Ursula Hemetek opre thaj arxivindas la ka univerziteto. Uni gjila lendar voj das avri. Kodo zurales žutindas ke e lovaricko gjila aj vi e ženi Ruža Nikolić-Lakatos pinžardjile maškar e gaže. Paša la Ursula Hemetekake lavavimata (rekordingura), vi e kolekcija le Mozes Heinschinkoski, so si arxivime ando Phonogrammarchiv katar Austrian Academy of Sciences, si mandjin e lavavimatangi le Lovarenge gjilanca de katar 1960-utne berš, aj maj but kodolendar inke nas publicime.

E ekspozicia Ružake gila kamel te resel, ke e mužika la Ruža Nikolić-Lakatosaki te bulhardjol maškar e bari publika. E vorbi, e boldimata, e mužikaki transkripciji, e eksplikaciake tekstura paša e gjila ažutin o proceso le hatjarimasko. O fokuso pe specialni gjila aj vi lengi kontekstualizacija del drom te kerdjol jekh bulhe spektrumoski diskusia pa socio-politikalni, muzikologikalni, lingvistikalni, taj historikalni tematura. Sikavela e lovaricko gjilangi kultura ande Austria.

Le Lovara

Le Lovara si jekh anda e but diferentni romane grupura ande Austria, aj si jekh kotor anda o Romano etnikalno grupo. Phurikanimastar grastenge šeftara (tergovci) sas, lengo anav šindjol anda e ungriko vorba ló, romanes grast. Le Lovara ande Austria avile maj anglal anda o Ungro aj pa Slovakia. Adjes le Lovara bešen ande but thema ande Evropa aj vi ande Opruni aj vi ande e Teluni Amerika. E Lovara avile ande Austria pe duj bare migraciake miškimata, o angluno ande dujto dopašin e 19to šelberšesko, aj o dujto pale pala e Ungriko revolucia ando 1956. Le Lovara ande Austria bešardjile maj anglal ande bara Viennaki zona.

Maj but

E lovaricko Romani šib

Pala lingvistika, o lovaricko dialekto šol pe ando Vlaxicko grupo la Romana šibako, so si xarakteruime khatar e dulmutani kontaktoski šib, e Rumunicko. Ži kaj unji dekadi maj anglal, e šib feri pa muj das pe perdal, aj xasajvel misto o perado numero le ženengo so den duma Romanes. Maškar jekh rodimatango projekto kaj e univerziteta ando Graz, e lovaricko Romani šib sas kodifikuime maškar 1997 taj 1999. Kodo semnol, ke special e gramatika taj e alava sas iskirime aj vi analizime pe baza le tektstongi. Jekh alavari aj duj kotora tekstura sas dine avri.

Maj but

Le lovaricko gjila

La Ruža Nikolić-Lakatosake gjila šaj uladjon ande trin fjalura pala mužikake aj pala tekstualni kriteriji: loke gjila vaj mesaljake gjila, khelimaske gjila, taj neve gjila. E duj maj phurane fjalura, le loke gjila aj le khelimaske gjila, den inspiracia pe neve gjila. E Ruža Nikolić-Lakatos reprezentil jekh gjilangi tradicia, so pa but generaciji das pe perdal aj so si kotor ande le lovaricko kulturaki memoria.

E gjila le Lovarenge si aver khatar e mužikake štilura le aver Romane gruponge ande Austria. E gjilangi performansa generalno solisticko si. Le bašadengo bašaipe tradicionalno khelel jekh maj teluni rola, specialno ande le lokhe gjila. E gjilange tekstura phenen pa e familia, pa le rom, aj pa le ženeski rola maškaral, aj vi pa le Lovarengo phurano romanipe maj anglal. Anda kado aspekto le gjila slugin sar la identitetako sikadjuvipe aj sikaven mišto le lovaricki kulturalni tradiciji. Varesar e gjila slugin vi sar ‘historiografia’ le Lovarengi aj vi sar instrumento kaj te xaladjon e kolektivni taj individualni phiradjimata (eksperience).

Maj but

O performansako konteksto le lovaricko gjilango: o tradicionalno

Tradicionalno le lovaricko gjila maškar o taršašago (kumpania) aj ande dialoga phenenas pe. Kodo del te phenel, ke gjilabenas le maškar e familia paša e mesalja aj numa te sas mangle opre. Kodo sikadjol vi anda lengo anav, kaj bušon mesaljake gjila. ‘Opre sas mangle’ le manuš te phenen jekh gjili, kaj te den le troma te gjilaben. Kodo mezijas (mjazolas) pe sar patjiv, numa vi šaj šonas pe ando lažavo, ke kodo semnolas ke angla jakha sas. Anda kodo o manuš te sas opre manglo kodo baro sas. Kana jekh žuvlji sas te gjilabel, patjivatar šoha (čikana) nas vorta voj opre mangli; lenge rom vaj lenge dad lenas e vorba perdal. Kodo kade sas vi la Ruža Nikolić-Lakatosasa: karing dešuduje beršengi sas kana lako dad jokharsa opre manglas la te gjilabel pe jekh familiaki patjiv. Las te ašunel la sarso gjilabelas peske kana lašarelas o kher, aj sama las ke e šej zurales talentime sas, aj ande jekh patjiv prezentisardas la sar la familiaki gjilabatorka.

Maj but

Paša kado sas inke vi formularni dedikaciji savenca le gjila ande sikadjile aj vi dine pe gata, aj pe soste le žene so sas khote patjivatar denas palpale. E formuli savenca sikadyonas ande le gjila sas sar kana phenen engedelmo mangav, šavale... vaj šaj ertin, šavale taj Romale… Jekh te manglo te keren leski voja, kodol vorbenca rodenas penge drom te gjilaben. T’aven saste taj baxtale… sas e formula te kerel pe jekh specialno dedikacia vaj jekh univerzalno kivanšago (šinajimo) karing le žene so sas po than, pe soste le žene so ašunenas kade denas palpale: t’as baxtalo, muro phral vaj t’aves vi tu, muri phen. Paša e gjila phirenas pàse vi šukarimaske vorbi sar s'anda tumari patjiv! vaj t’an bachtale, romale! Tipikalno si inke te šol pe ande e vorba apal phendas, so jekh nevo motivo sikavel ande, aj sikavel jekh parujimo ande le vorbitoreski perspektiva. (Fennesz-Juhasz, 2011; Cech et al., 2001, boldino khatar Gyula Vamosi)

Performansako konteksto le lovaricko gjilango: e publika

E gjilangi prezentacia karing le gaže save či na či vorbinas vaj hatjarenas Romanes, parudas e interakcia maškar e prezentatora taj e šunitora. Maj anglal ande laki publiko kariera, e Ruža Nikolić-Lakatos sas te sitjol paša o fakto, ke e tipikalni reakciji so kheral pa patjiva pinžarelas tapšosa sas opre parude. Pe but prezentaciji motholas la gažikana kumpaniake so inkrenas pe ande lake gjila kaj te hatjaren pa soste sas.

Sa maj but khelimaske gjila inkerlas ande peske publični prezentaciji, aj kodola maj cera sas vazdine pe tekstoski baza, aj pharade jekh kirara karing e kumpania perdal e melodia aj o ritmo. E gjilabatorka mangelas peska kumpaniatar vi te khelen, so e šunitora butivar akceptinas aj kodo aba sikavelas jekh aver forma la participaciaki so na umbladjolas la šibake žanimastar.

Tematura taj motivura

E vorbi ande la Ružake gjila sikaven o phurikano romanipe, ke so važno (importanto) si e komuniteta aj andral pale e rola le ženengi. E neve gjila maj anglal phenen pa e relacia maškar le murš aj le žuvlja, pa o socialno phirajimo so či perel pe’ vaj pasuil ande la patjivako kodekso, aj vi pa e hatjarimata le kamade vaj le mekle ženenge. Unjivar varesave gjila vi pa politikalno situacia den duma.

Kadala gjila ande ekspozicia ande štar tematicki kategoriji šaj uladjon. Si te phenel pe pale, ke katja numaj jekh selekcia si anda la Ružako baro repertoari aj ke le tematicki kategoriji šordjon ande jekhavereste. Von sas alome kaj gindimasa te šon pe le gjila ande kategoriji.

Gjila pa e kuštika maškar manuš

Kadala gjila phenen pa o kamimo, pa o trajo maškar le rom aj o phirajimo so pasuil (vaj niči) maškar la patjivako kodekso. Kakala maj butivar mothon pa o bičačipe aj pa mukhlimata aj pa kodolenge konzekvenciji so šindjona lendar. Pašte sa la Ružake gjila bolden pe krujal kako temato, ke sikaven pa o trajo ande societeta aj phenen pa čače pecimata.

Vatjipe

Ande katja tematicko kategoria, o angluno manuš vatjij pesko dukhajimo. Kado vatjimo vaj la dake vaj le Devleske tradel pe. Ande kakala gjila, jekh bari dukh sikadjol, so butivar phandadjol paša korkorimo vaj paša čorrimo.

Politikalne gjila

E Ruža Nikolić-Lakatos numa unjivar mothol pa politikalno situacia ande peske gjila. E maj pinžardi pelda (primeri) si e gjili Phurde bajval phurde, kaj o teksto voj iskirindas anda o terroristicko azbajimo ando Oberwart ando 1995.

Phanglimaske gjila

Katja tematicko kategoria si tipikalno ande le phurane lovaricko gjila. O teksto mothol e pecimata anda le phangle manušeski perspektiva.

Ande le lovarengi mužika o gitari de anda 1970^to berša lela jekh specialno rola. E ungriko banda Kalyi jag biandas e moda ande kado drom ande le lovarengi luma. Angla kodo le gjila ande le lovarengi mužikaki identiteta ande acapella phenenas pe. De anda 1970^to berša, o gitari sas o maj angluno te cirdel pe paša gjila, aj lesko anglunipe datunčara sa maj opre vazdjol. Kadale bašadeske ažutimasa, le šavora le phurendar sitjon e gjila, aj maj palal vi von den le maj dur penge šavorenge. Ande kado drom o gitari jekh mužikako podo si maškar le generaciji aj si vi sar jekh mužikako belčevo (kuna, laguna, vodro) ande soste le rom ande penga mužikaki kultura baron avri. Či la Ruža Nikolić-Lakatosaki familia nas kaversar kodolestar.

Le gitaroske kotora, so ašundjon ande katja digitalno ekspozicia, la Ružako rom, o Mišo Nikolić, cirdela. Vov kadale bašadesko čačikano mešteri (majsteri) si, kajso žanel averšandes te cirdel po gitari, de khatar le sigjarde aj sinkopiake ritmongo bašajipe so paša e khelimaske gjila cirden pe, ži kaj le dukhajimasko arpeggio (harfaricko štilo) save paša loke gjila cirden pe. So vi čačes šukarij ande kakala rekordingura kodo pale kodoj, ke so šukares bešel la Ružaki aj le Mišoski prezentacia ande sinkronizacija. E Ruža butivar zurales slobodes šol e vorbi ande peske gjila; lengo tempo la Ružaka vojasa lašardjol aj parudjol ande barsavo (orsavo) momento. Apal o Mišo vi atunči ašol ando ritmo, barkaj phirel e Ruža ande gjili, vov kovles aj vi precizno žala pala late. O manuš šaj phenelas ke kado aba nakhel la mužikaki telepatiaki granica. Ale čačimastar kado pa o zuralo mužikako (aj vi manušikano) phandadjuvipe si maškar kadala kuč mužikantura.

Nais e gjilabajimaske melodiake- aj le gitaroske akordonge perdal iskirimaske, o manuš šaj zumavel te phandadjol le gjilanca aj vi te cirdel paša e rekordingura. Šaj čudij pe o manuš, ke le bašadesko glaso butivar si te lašarel pe jekh cera maj opre vaj maj tele, ke e gjila butivar na vorta ando hango (glaso) bešen. Ale kado angla jakha phutrel e luma le romane bašajimaski pe kodi vrama. Ande la Ružaki aj ande le Mišoski vrama, kodola butja nas bari djela. Atunči lošajvenas maj feder, kana e gjili ilestar cirdelas pe aj gjilabelas pe – aj kodo vi e Ruža aj vi o Mišo zurales mišto žanenas.

UNESCO ašarimo

Ando 2011 le lovarenge gjila sas dine ande Austriaki UNESCO List of Intangible Cultural Heritage. E Ruža Nikolić-Lakatos sas e aplikantka, aj sas ažutime khatar la Christiane Fennesz-Juhaszake taj le Mozes F. Heinschinkoske eksperticki dikhimata. Le lovarenge gjila datunčara registruisajle ande Austria maškar e oralni tradiciji aj maškar e sikadjimata le biastardjuvimaske kulturalne mukhlimatange.

Maj but informacia: UNESCO – Le lovarenge gjila

Roditorka pala e folk mužika aj kulturalno menedžerka Maria Walcher but berš sas e šerutni ando Austrian National Agency for Intangible Cultural Heritage kaj e Austriaki UNESCO komisia. Maj anglal voj sas e šerutni sekretarka ando Austriaki folk gjilangi societeta (Österreichisches Volksliedwerk). E Maria Walcher taj e Ursula Hemetek kerenas buči paše khetànes but berš ande diferentni funkciji. Ande jekh rodimasko interju kerdo anda Ružake gila, e Maria Walcher raportuil sar pinžardjile le lovarenge gjila andi Austriaki List of Intangible Cultural Heritage ande UNESCO Konvencia aj savi rola sas la Ruža Nikolić-Lakatosa ande kodo.